هيئت انديشه‌ورز هنر و رسانه معاونت پژوهش این حوزه، نشست تخصصي پنجاه و نهم را در تاریخ 27 دی 1400 با عنوان «معماری دینی: بازشناسی مساجد دوره صفویه» توسط استاد محترم دکتر سید حسین حسینی صدیق برگزار کرد.
در این نشست كه در سامانه اسکای روم برگزار شد، دکتر حسینی، یکی از هنرهای اسلامی را معماری دانست که در زمینه پژوهش هنر از موضوعات مهم به شمار می‌آید، به‌گونه‌ای که علاوه بر پژوهش‌هایی که توسط اساتید ایرانی مانند محمدیوسف کیانی و پیرنیا انجام شده است، دانشمندان غربی همچون شیلا بلر و جاناتان بلوم، رابرت هیلن براند، برنارد اوکین، آرتور پوپ و دیوید استروناخ نیز در زمینه هنر و معماری اسلامی فعالیت‌های زیادی انجام داده‌اند که به عنوان پیشینه موضوع می‌توان از آن‌ها بهره برد.
آقای حسینی صدیق با بیان این‌که اسلام نقش مؤثری در تکامل اغلب هنرها در دردوره‌های مختلف به‌ویژه عصر صفوی داشته است، به انواع هنر در این زمینه اشاره کرد و گفت: هنرهایی همچون خوشنویسی، تهذیب، معماری، قالی‌بافی، سفالگری و… در عصر صفوی وجود داشت و به اوج خود رسید. وی با ارایه سیر تاریخی از شکل‌گیری تا انقراض دولت صفوی، دوره شاه عباس اول را عصر شکوفایی هنر در در ایران دانست و ابراز داشت: در دوره 42 ساله حکومت شاه عباس، علاوه بر گسترش روابط با هند و اروپا، قصرها، کاروانسراها، پل‌ها، مساجد و دیگر بناها به هنر اسلامی مزیّن شدند. وی برای استفاده و گسترش هنر از عالمانی همچون شیخ بهایی استفاده نمود. فعالیت‌های وسیع شاه عباس در زمینه هنر سبب گردید تا در دوره او 162 مسجد، 18 کاروانسرا، 68 مدرسه، 173 حمام و… ساخته شوند و این بناهای هنری منحصر به اصفهان نشد، بلکه در سایر شهرها از جمله مشهد نیز نمایان گردید. در این میان، مساجد به عنوان مهمترین بنای اسلامی با هنر دینی پیوند خورده و بنا گردیدند.
استاد حسینی صدیق در مورد معماری دوره صفوی با تکیه بر اقدامات شاه عباس گفت: سبک مورد استفاده در معماری ایران در این دوره احیاء شد و بناهایی مانند مساجد به شکل چهار ایوانی و مزیّن به کاشی معرق و یا هفت رنگ بنا شدند، خطاطی و خوشنویسی بر روی کاشی‌ها عمومیت یافت. وی یکی از ویژگی‌های معماری مساجد این دوره را استفاده از شیوه اصفهانی دانست و در تشریح آن گفت: استفاده از شیوه اصفهانی به عنوان آخرین شیوه معماری اسلامی در دوره صفویان به شمار می‌آید، چون جانشینی برای این شیوه به وجود نیامد. قبل از صفویان نیز شیوه‌های دیگری همچون آذری وجود داشته است. از ویژگی‌های شیوه اصفهانی ساده بودن طرح‌ها در مقایسه با شیوه آذری است که از طرح‌های پیچیده و هندسی قوی‌تر برخوردار بود. در شیوه اصفهانی نشست ساختمان جهت استحکام سازی و پوشاندن عیوب ظاهری بنا استفاده می‌شد. همچنین در این شیوه از کاشی‌ها بهره زیادی برده شد. آرایه‌های به کار رفته در این کاشی‌ها به صورت معرق و هفت رنگ می‌باشد و بیشتر نقوش به‌کار رفته در آن، گل و بوته و گیاهان چشم نوازی می‌کند. استفاده از رنگ‌های ملایم در معماری این دوره، خوش ذوقی هنرمندان ایرانی و جذابیت آثار را نشان می‌دهد.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد در بیان دیگر ویژگی‌های معماری این دوره گفت: گنبدسازی نیز که پیش از دوره صفویان رایج بود، در این دوره شکل بهتری به خود گرفت و در زیر گنبدها طاقچه‌هایی به وجود آمد تا علاوه بر استحکام بنا، در ساخت آن نیز تسریع صورت گیرد. وی افزود: در معماری اسلامی گچ‌بری را نباید نادیده گرفت. این هنر در معماری عصر صفوی بسیار خوب تجلّی یافت به‌گونه‌ای که در کاخ‌ها، منازل، مدارس، مقابر و مساجد مقرنس‌های گچی را می‌توان مشاهده کرد.
استاد دانشگاه در بخشی دیگری از مطالب خود با اشاره به نقش حاکمان صفوی در پیشبرد هنر اسلامی گفت: در زمان صفوی قدرت مرکزی توانست امنیت لازم را فراهم سازد و در سایه این امنیت و در کنار آن حمایت‌های مالی، هنرمندان بی‌شماری به دربار صفوی جذب شدند. این عوامل سبب شد تا هنرمندان در ثبات پایه‌های هنری به‌ویژه معماری و تکامل آن نقش مؤثری ایفا نمایند. شاه عباس نیز با ایجاد رقابت میان صاحبان هنر و تشویق آن‌ها سبب معرفی هنرها به ویژه معماری به دنیا شد.
دکتر حسینی به عنوان نتیجه بحث گفت: به‌طور کلی معماری اسلامی در ایران به‌ویژه در عصر صفوی دارای ذوق، دقت، تناسب، زیبایی و سازگاری میان اجزای آن است. آن‌ها سعی کردند تا آثار هنری را در جهت ترویج شعائر دینی به‌کار گیرند به‌گونه‌ای که مذهب تشیع و گزاره‌های دینی در این دوره سبب شکل‌گیری سبک و نوع معماری در بناها به ویژه مساجد شد.