5 اسفندماه، روز بزرگداشت «خواجه نصیرالدین طوسی» گرامی باد.
معرفی مقاله
عنوان: «نسبت میان لذت و زیبایی در آرای خواجه نصیرالدین طوسی»
فصلنامه علمی-پژوهشی کیمیای هنر، مقاله 6، شماره 38، بهار 1400، صص 101-109.
نویسنده: حسن بلخاری قهی1
- استاد دانشگاه تهران.
چکیده: نسبت میان لذت و زیبایی ازجمله پایدارترین نِسب فلسفی در مباحث مربوط به فلسفه هنر و زیبایی‌شناسی در تاریخ فلسفه است. آرای تاریخی فلاسفه از افلاطون و ارسطو تا کانت، کروچه و هیدگر، مبنای متقن این ادعاست.
متفکران مسلمان گرچه متأثر از نهضت ترجمه برخی از مبانی را از حکمت یونانی اخذ کردند لکن با اندیشه خلاق و ذهن نقاد و در عین حال متأثر از تعالیم اسلامی، روح جدیدی بدان دمیدند کما اینکه خواجه نصیر در مقالت هشتم اساس‌الاقتباس گرچه عنوان این مقالت را خطابه و ریطوریقا نهاد اما مستند خود در تبلیغ و وعظ و خطابه را آیه شریفه قرآن قرار داد: «پس خطابت را باین سبب بر جدل بوجهی تقدم باشد و اشارت نص تنزیل آنجا که فرموده است عز من قائل، ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ موافق این ترتیب است» .
و اما در ارتباط با مباحث مربوط به لذت و زیبایی، خواجه نصیر در مقالت فوق‌الذکر به بحث در مورد لذت و تحلیل آن در ارتباط با زیبایی و حُسن پرداخت به‌ویژه که در آیه مورد اشاره، حسنه صفت موعظه و احسن، صفت مجادله است. این معنا در کنار بحث محققانه خواجه درباره محاکات و تخییل (که ترجمه Mimesis به عنوان بنیادی‌ترین نظریه فلسفه هنر است) در مقالت نهم اساس‌الاقتباس، آرای او را ازجمله فصول مورد توجه و ژرف مباحث زیبایی‌شناسی در تمدن اسلامی قرار داده است. خواجه با تعریف دقیق لذت شرحی نسبتاً تفصیلی در باب لذت و الزامات، شرایط و عوامل مؤثر در ایجاد آن (همچون قوه تخیل و توهم و نیز حیل لطیف، جودت ترتیب و محاکات صور حسَن و قبیح) ارائه می‌دهد. بنابراین نه‌تنها در مقالت هشتم که در مقالت نهم نیز در شرح دقیق مفاهیمی چون تخییل و محاکات به نقش لذت در ایجاد حس زیبایی و نیز ادراک زیبایی‌شناختی انسان اشاره دارد. خواجه با تأکید بر اینکه گرایش وسیع مردمان به محاکات و تخیل (به‌جای تصدیق) لذت ذاتی محاکات است، نقش شعر را در ایجاد حس و ادراک زیباشناسانه انسان مورد توجه قرار می‌دهد دقیقاً از آن رو که سبب التذاذ و تعجب نفس می‌شود.
کلیدواژه‌ها:
خواجه نصیرالدین طوسی، لذت، زیبایی، زیبایی‌شناسی، محاکات، تخییل