کلاس‌های هفته پنجم از دوره تربیت پژوهشگر هنر و رسانه به همت هیئت اندیشه‌ورز معاونت علمی حوزه علمیه خراسان و با تدریس دکتر محمدحسین پرهمت برگزار شد. در ذیل گزارشی از مباحث ارائه شده تقدیم می‌شود.
دکتر محمدحسین پرهمت در روز نخست (12شهریور 1401) که در سالن جلسات هیئت‌های اندیشه‌ورز برگزار شد، ابراز داشت: هنر خود قانون گذار است و به همین دلیل قابل تعریف نیست و از تعریف گریزان است. وی در این جلسه به تاریخ هنر اسلامی پرداخت و گفت: کتاب الاصنام الکبیر درباره بت‌های پیش از اسلام است و مسجد النبی به عنوان اولین اثر دوره اسلامی مطرح می‌شود. کلیدواژه‌های صحیح برای جست‌وجو در متون عربی ابتدایی درباره هنر عبارتند از: صنعت، مهنه، حرفه.
ازرقی در کتاب اخبار مکه می‌گوید درون کعبه به جز بت‌ها تابلوهای نقاشی هم بوده که از جمله آن تابلوها، تابلویی از حضرت مریم و تابلویی از حضرت مسیح بوده است. پیامبر دست مبارکشان را روی این دو تابلو قرار دادند و فرمودند به جز آنها تمام نقاشی‌ها را پاک کنند. این نقل در صورت صحت نشان می‌دهد که نقاشی به طور کلی حرام و منهی نبوده است.
درخصوص علت حرمت نقاشی در اسلام دو نظر مطرح می‌شود. یکی این که احادیث مربوط به حرمت نقاشی جعلی بوده و توسط یهودیان تازه مسلمان وارد اسلام شده است. در طرف مقابل می‌گویند این حرمت به جهت جلوگیری از گمراهی مردم و بازگشت آنان به بت‌پرستی بوده است و از جمله مؤیدهای نظر دوم این است که تا قرن سوم و چهارم شاهد حضور مسیحیان در کوفه هستیم که نشان دهنده عدم استقرار کامل اسلام است.
وی در ادامه به تاریخ هنر از دوره امویان اشاره کرد و گفت: دوره اموی نخستین دوره‌ای است که در تاریخ هنر قابل بررسی است. امویان دو دسته‌اند که دسته اول از معاویه شروع و به معاویه ثانی ختم می‌شوند و بعد از او با روی کار آمدن مروان بن حکم دسته دوم خلافت را به دست می‌گیرند. از این دوره آثار بسیاری باقی مانده است.
دکتر پرهمت به آثار و بناهای تاریخی این دوره اشاره کرد و گفت: از قدیمی‌ترین آثار اسلامی می‌توان به قبه الصخره اشاره کرد. کاشی‌کاری این مسجد بیزانسی است و معماری آن متأثر از کلیسا است. عبد الملک این بنا را برای نشان‌دادن برتری اسلام بر سایر ادیان موجود در این منطقه ساخت. مسجد جامع دمشق نیز با همین سبک ساخته شده است. این بنا در ابتدا عبادت‌گاه بت‌پرستان بوده است، سپس مسیحیان آن را به کلیسا تبدیل کردند و با ورود اسلام این بنا مشترک بین مسلمانان و مسیحیان شد و در نهایت جای دیگری به مسیحیان دادند و این بنا به طور کامل در اختیار مسلمانان قرار گرفت. نقوش این مسجد واقعگرایانهتر است و در آن تصاویر خانه‌ها و درختان دیده می‌شود.
آقای پرهمت در بخش دیگری از تاریخ هنر این دوره به سکه‌ها اشاره کرد: سکه‌های موجود بین مسلمانان دارای نقش بود و از امپراطوری ایران یا روم وارد می‌شد و رایج بودند. تعریب این سکه‌ها در همان قرون ابتدایی صورت می‌گرفت و سپس مسلمانان خود اقدام به ضرب سکه کردند. این سکه‌های در ابتدا نقش و تصویر داشتند و سپس کتیبه روی آنها نقش می‌بست. از مهم‌ترین سکه‌های ضرب شده سکه محراب است که در وسط آن تصویر نیزه که نماد نیزه پیامبر قرار دارد.
هنر اموی یک هنر تلفیقی از هنر ساسانی و بیزانسی است. اسب بالدار از نقوشی است که پیش از اسلام و در ابتدای اسلام رواج داشته و بکار می‌رفته است. از نماد‌های دیگر شیر بوده که سلطه، شکار و یا ایستادن بر آن نشانه قدرت بوده است.
وی در ادامه تاریخ هنر به دوره عباسی پرداخت: از جمله طولانی‌ترین دوران‌های حکومت در اسلام، دوره عباسی است که 527 سال طول کشید و 37 خلیفه داشت و شهر بغداد در این دوره ساخته شد. در دوره عباسیان حکومت‌های مختلفی بودند که بسیاری زیر نظر آنها و دست نشانده آنان بودند.
مشهورترین خوشنویس دوره عباسی که شش خط را اختراع کرد و تشتت خطوط را سامان داد ابن مقله شیرازی است. سفال عباسی لعاب‌دار بوده و در بغداد و سامرا ساخته می‌شده است و از بهترین سفال‌های دوره اسلامی بوده است. تصاویر بکار رفته در این سفال‌ها انتزاعی بوده است.
برای تزیین مساجد از گچبری که تلفیقی از گچبری ساسانی و بین النهرینی بوده استفاده می‌کردند و گچبری‌های مسجد ابن طولون بی‌نظیر است. نقوش دوره عباسی بسیار خشک و بدون حرکت است.
در این دوره مکتب بغداد یا واسط شکل می‌گیرد. نگارگران از جاهای مختلف جمع می‌شوند و کتب علمی را تصویرگری می‌کنند. کتاب جزیری، کتاب عجائب المخلوقات و کتاب بیاض و الریاض از جمله کتب مهم این دوره هستند. در این دوره نگاره‌های کتب ادبی دارای چهره‌های عرب هستند و چهره کتب علمی بیزانسی است.
هنر دوره آل‌بویه هنری بین النهرینی، ساسانی بوده است و سامانیان هنری ساسانی، ماوراء النهری داشتند. فرارود یعنی ورای رود جیحون و محدوده آن که سقدیان را هم شامل می‌شود. در هنر ساسانیان از نقوش متقارن متقابل بسیار استفاده می‌کردند. در هنر ساسانی تمام نقوش و حیوانات دارای معنای سمبلیک بوده‌اند. سفال‌های منقوش و بسیار با کیفیت از آثار بجای مانده از سامانیان است. در سفال‌های بجای مانده از دوره آل‌بویه آیات و روایات نقش بسته‌اند. بسیاری از نقوش سفال‌ها بازتاب دهنده آداب و رسوم زمان ساخت اثر هستند.
در برج لاجیم خط پهلوی و خط کوفی در کنار هم قرار دارند.
با سلطنت عباسیان، امویان به اندلس گریختند و حکومت خود را در آنجا ادامه دادند. مسجد قرطبه که به مسجد هزار ستون نیز شهرت دارد از جمله آثار مشهور این دوره است. رنگ قرمز در این دوره وارد هنر اسلامی شد و زمینه طلایی و خط لاجوردی بکار گرفته شد. شهری نیز به نام مدینه الزهرا به نام یکی از کنیزان و یا همسران خلیفه وقت ساخته شد.
دکتر پرهمت در روز دوم (13 شهریور 1401) به مباحث نگارگری و صنایع دستی در تاریخ هنر اسلام پرداخت و ابراز داشت: یکی از نگاه‌ها به هنر این است که هنر تحت تاثیر وقایع تاریخی است، اما اشکالی که به این نگاه می‌شود این است که در این صورت باید قائل به جبر تاریخی در هنر شویم.
در مسیحیت شرقی تصویر که آیکون نامیده شود دارای تقدس بوده است. مسیحیت شرقی به مرحله پرستش تصویر رسیده بودند اما در قرون اولیه اسلام، جنبش شمایل شکنی برای حدود یک قرن روی داد و سپس فروکش کرد و دوباره تصاویر رونق گرفتند.
هنر پژوهان غربی روایات نفی تصویر را اسرائیلیات می‌دانند، چرا که در قرآن چیزی را ضد تصویر نیافته‌اند. آنها به دلیل نادیده گرفتن علومی مانند رجال و درایه که در اختیار مسلمانان است و تصور این که قرآن هر چه در اسلام است را باید گفته باشد، دچار این اشتباه شده‌اند.
فاطمیون در شمال افریقا بودند. آنان اولین مسجد دانشگاه را که الازهر است بنا کردند. فاطمیون نگاه اشراقی داشتند و و شعائر شیعه را در آثار هنری خود بکار می‌بردند. نقوش سفال‌های آن دوره واقعگرایانهتر بود.
در ایران، سلجوقیان بودند که آجرچینی و تزیینات آجری بسیار زیبایی را برجای گذاشتند. برج طغرل بیگ که یک آرامگاه و ساعت خورشیدی است از جمله این آثار است. کتاب ورقه و گلشاه از دیگر آثار این دوره است که در آن سبک نقاشی مانوی بکار رفته و تصویری خیالی از پیامبر نیز نقش بسته است. در سفال‌های سلجوقی داستان‌های شاهنامه را تصویر می‌کردند.
چنگیز با حمله خود به ایران و سپس نابودی عباسیان هرج و مرج بزرگی ایجاد کرد که موجب شد تا مسیحیان از آن برای تبلیغ دین خود در ایران استفاده کنند، اما وزرای حکیمی که در کنار ایلخانان قرار گرفتند از این امر ممانعت کردند. ایلخانان تبریز را اولین پایتخت خود قرار دادند و مکتب تبریز اول شکل گرفت.
معراج‌نامه ایلخانی و جامع التواریخ و شاهنامه دموت از کتب مشهور این دوره است. خواجه رشید الدین وزیر دو شاه بود و ربع رشیدی را ساخت. عناصر هنر چینی در این دوره وارد شد. بهزاد واقع‌گرایی را وارد نقاشی کرد و برای نخستین بار نقاشی تک چهره را ترسیم کرد.
در مکتب هرات نقاشی ایرانی شد. محمد سیاه قلم بعد از سفر به چین سبک گروتسک که به معنی نقاشی عجیب الخلقه است را وارد نقاشی ایرانی کرد. معراج‌نامه میرحیدر از آثار مهم این دوره است. در هرات حاله قدسی به شعله نور تبدیل شده است.
از اواخر دوره صفوی جریان فرنگی‌سازی شروع شد و از جمله علل آن رفت و آمد و تجارت گسترده ایران بود. رضا عباسی و علی قلی جبه‌دار از افراد مهم این جریان بودند.
در دوره قاجار دوربین وارد ایران شد.در این دوره دونوع نقاشی وجود داشت، پیکره نگاری درباری و نقاشی قهوهخانهای یا نقاشی مکتب ندیده. از نقاشان مشهور این دوره می‌توان از صنیع الملک و کمال الملک نام برد.
کلاس‌های هفته پنجم از دوره تربیت پژوهشگر هنر و رسانه برگزار شد.
