هيئت انديشه‌ورز هنر و رسانه معاونت پژوهش، نشست تخصصي شصت و دوم را در تاریخ 24 بهمن 1400 با عنوان «ظرفیت‌های طراحی محصول به مثابۀ قالبی برای هنر دینی» توسط استاد محترم جناب آقای دکتر محمد خراسانی‌زاده برگزار کرد.
در این نشست مجازی، دکتر خراسانی‌زاده ضمن گرامی‌داشت اعیاد ماه رجب و فرارسیدن سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، هدف از این نشست را بازتعریف اصطلاح «طراحی محصول» دانست. وی در همین راستا گفت: طراحی محصول عنوان عامی است که علاوه بر این‌که برای صنعت به‌کار می‌رود، عنوانی برای طراحی محصول هنری نیز می‌باشد. این واژه در زمینه مطالعات هنر اسلامی و منابع موجود مورد توجه قرار نگرفته است و هدف این نشست آن است تا با رویکرد اسنادی کمکی در بازتعریف این مفهوم کند. طراحی محصول شاید عنوان بدیهی برای صنعت به نظر رسد، اما با بررسی اسناد درمی‌یابیم که در هنر اسلامی نیز استفاده شده است.
استاد خراسانی‌زاده با اشاره به اصطلاح «علم الحیل» در منابع تمدن اسلامی، طراحی محصول را جزو این صناعت دانست و به مصادیق آن اشاره نمود تا تبیین دقیقی از پیوند هنر دینی و طراحی محصول صورت گیرد. وی با پرداختن به اختراعات و محصولات بدیع الزمان جزری وی را ازآغازگران هنری و طراحی محصول از 850 سال گذشته در تمدن اسلامی معرفی نمود.
پژوهشگر تاریخ تحلیلی و تطبیقی هنر ابراز داشت: علم «حیل» در تمدن اسلامی بخشی از ریاضیات بوده است که کارکرد آن در زندگی مردم نمایان شده است. فارابی علاوه بر نام بردن از علم الحیل به صناعت (صناعه) الحیل نیز اشاره کرده است که در آن حرکت و مکانیزم وجود دارد. وی با اشاره به تاریخچه و مصادیق این علم، به تبیین گسترده‌تری از این صناعت پرداخت. به‌عنوان نمونه در دورۀ اسلام، موسی شاکرخراسانی در دربار هارون الرشید ساعتی اختراع می‌کند که در عرصۀ علم حیل می‌گنجد. در دورۀ جدید از این علم معادل‌سازی کردند و مهندسین مکانیک بیشتر این علم را برای رشتۀ خود برگزیدند و درمورد آن تألیفاتی نگاشتند. اما تحقیقات نشان می‌دهد؛ در تمدن اسلامی، علم الحیل جنبۀ نظری و صناعت الحیل به جنبۀ عملی می‌پردازد.
استاد دانشگاه با پرداختن به واژه صناعت به واکاوی هرچه بیشتر آن در مطالعات و هنر اسلامی پرداخت و گفت: از واژه صناعت در یونان باستان به تخنه یاد می‌شد که همه توانایی انجام آن را نداشتند. پس از مدتی آرس که در زبان انگلیسی آرت می‌گفتند، استعمال می‌شد. دسته‌بندی‌هایی توسط ارسطو شکل گرفت. در تمدن اسلامی، واژۀ هنر در آثار مکتوب به‌عنوان «فضیلت» استعمال می‌شد و معادل امروزی که خلق اثر هنری باشد، نبود. در دورۀ پهلوی به جای استفاده از واژه صناعت، از واژۀ هنر استفاده کردند.
طراحی یک فرایند است که از شناسایی نیاز آغاز می‌شود و تا رسیدن به ارایه راهکار ادامه می‌یابد. طراحی قالب‌های متنوعی دارد. این فرایند از ابتدای زندگی بشر وجود داشته است، اما از اواخر قرون وسطی فرایند طراحی از ساخت جدا شد. آن‌چه در طراحی صنعتی مطرح می‌شود جنبۀ زیبایی شناسانه آن است.
وی با اشاره به مقام علمی جزری گفت: وی در 602 قمری از دنیا رفته است. او در دیاربکر و تحت سلطه سلجوقیان روم می‌زیست. در آثار خود از رسم‌الخط فارسی استفاده نموده است. غربی‌ها وی را یک از مهندسان بزرگ مکانیک معرفی کرده‌اند. براثر اختراعاتش به وی لقب پدر علم رباتیک داده‌اند. بخشی از اختراعات فراوان او مورد بازسازی قرار گرفته است. نسخه‌های باقی مانده از وی بر تأثیر کارکرد محصول تأکید دارد.
دکتر خراسانی‌زاده در بخش دیگری به معرفی اختراعات جزری پرداخت و پیوند میان صناعت به عنوان یک محصول هنری با دین را واکاوی نمود. وی معرفی این اختراعات را به عنوان قالبی در طراحی محصول و معرفی‌کننده هنر دینی دانست. وی ابراز داشت: از منظر اندیشمندان، در طراحی محصول فرایند متعددی وجود دارد که عبارت است از: 1. شناسایی یا تفسیر مسئلۀ نیاز، 2. شناسایی نمونه‌ها و راه‌حل‌های موجود، 3. تجزیه و تحلیل مسئله 4. ایده‌پردازی 5. معرفی ایده برتر به شیوه هنرمندانه. این فرایند در آثار جزری نیز وجود دارد. وی به معرفی و تشریح ده محصول جزری پرداخت از جمله: ساعت آبی (نمایش زمان همراه با موسیقی)، دستگاه فیلی (نماد پیشرفت تمدن اسلامی) قایق نوازندگان (با حرکت آب، موسیقی نواخته می‌شود) حکم مجالس، تشت طاووس (شست‌وشو و مراحل وضو گرفتن) و…
آقای خراسانی‌زاده به عنوان نتیجه‌گیری گفت: صناعت الحیل را می‌توان از یک منظر به عنوان طراحی محصول و پیشینه‌ای برای طراحی صنعتی برشمرد. جزری نابغه و شخصیت منحصر به فردی در عرصه صناعت الحیل و طراحی محصول است. ابزارها و اختراعات او نشان‌دهندۀ ظرفیت‌های هنری در خدمت و ترویج کاربری دینی است. از سویی دیگر، موتور محرک درگیر کردن هنر با سبک زندگی حوزه علمیه است. میان طراحی محصول و حوزه علمیه خلأ وجود دارد و هیئت اندیشه‌ورز می‌تواند هنر و رسانه را با مفاهیم و آموزه‌های دینی پیوند دهد.