هيئت انديشه‌ورز هنر و رسانه معاونت علمی این حوزه، نشست تخصصی هفتادم را در تاریخ 26 مرداد 1401 با عنوان «بازشناسی عناصر ارتباطی عاشورا در گفتمان‌سازی دینی» توسط استاد محترم جناب آقای دکتر کریم خان‌محمدی برگزار کرد.
در این نشست مجازی، استاد خان‌محمدی ضمن اشاره به حدیث پیامبر اکرم(ص) که فرموده: «اِنَّ الْحُسین مِصباحُ الْهُدی وَ سَفینَهُ الْنِّجاة»، ابتدا به بیان مقدمات و پیش‌فرض‌های مسئله پرداخت و گفت: تحلیل عاشورا از جنبۀ ارتباطی از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. امام حسین(ع) کنشگر ارتباطی است که پیامی را به جهانیان ارسال کرده و مخاطبانی دارد. به نظر می‌رسد مدل ساده و مثلث ارتباطی معرفی شده توسط آقای هایدر (مخاطب، کنشگر و پیام) روش مناسبی برای ارائه مطلب باشد. براساس این مدل همیشه وضعیت ایده‌آل وجود ندارد، لذا کنشگر باید خود نقش مهمی را ایفا کند. در جریان عاشورا سناریویی اجرا می‌شود که نویسندۀ آن خداوند متعال است که برای احیای دین و بیدارسازی وجدان جهانیان چنین حادثه‌ای رقم می‌خورد. هدف امام حسین(ع) احیاء و رهایی بخشی به ذهن انسان‌ها برای تفکر و در گام دوم رهایی از استبداد اموی بوده است. بنابراین امام(ع) به هدفش که سراج منیر بوده، رسیده است. براین اساس رویکرد اباعبدالله فرهنگی است؛ چرا که خود فرموده است «روشنگری و رهایی بخشی فرد مستضعف فکری فضیلت بیشتری نسبت به کفالت اقتصادی دارد». براین اساس، نجات فرهنگ مردم از نجات جان مردم واجب‌تر است. باید از این رویکرد الگو بگیریم.
دکتر خان‌محمدی در بخش دیگری از سخنانش گفت: براساس هدف امام حسین(ع)، حضرت برای رساندن پیام خود به مردم، بیست فن و روش ارتباطی را به‌کار گرفته است. وی به تشریح این فنون پرداخت که برخی از این فنون عبارت است از: 1. بهره‌گیری از زمان و مکان مقدس: زمان و مکان مقدس از نظر ارتباطی، کنش ارتباطی مؤثری را به همراه دارد. امام(ع) از مکه استفاده می‌کند و چندین ماه با حضور خود در این مکان، استفاده هرچه بهتری را از آن می‌کند. همچنین با استفاده از 8 ذی‌الحجه روز مقدسی را برای ارسال پیام انتخاب می‌کنند. در نگاه ارتباطی، نگرش طبیعی را کنار گذاشتن و نگاه مجدد را برگزیدن تأثیر زیادی دارد. امام نیز با تغییر مسیر از عرفات به کربلا تاثیر ایجاد می‌کند.
2. انتخاب مقصد آشنا: برخلاف مشورت‌ها و نظراتی که به امام(ع) شد، ایشان حرکت به سوی کوفه را برگزید. مخاطب کوفی، امام را می‌شناخت و نگرش مثبتی به اهل بیت(ع) داشتند. براین اساس امام در پاسخ به نظرات دیگران فرمود: به زودی خواهید دید که چه کسی ماندگار است. امام با استفاده از این روش نشان داد که چه کنشگری موثری را ایفا کرده است.
3. امام(ع) در مسیره 24 روزۀ خود، همواره تبلیغ می‌کرد و از فن تبلیغ غیرزبانی استفاده می‌کرد.
4. امام در مسیر خود تجمل حمل می‌کرد؛ یعنی اموال خود را به همراه داشت. در این زمینه دکتر شریعی گفته است: چرا امام شترهای مجلل داشت؟ و چادرها را آذین می‌بست؟. چرا امام خانواده‌اش را همراه خود کرد؟ این نشان می‌دهد که امام می‌دانستند شهید می‌شوند و خانواده‌اش اسیر می‌گردند. اسارت موضوعیت دارد؛ چرا که اسیران خبرنگار کربلا می‌شوند. حضرت زینب(س) نبودند، بسیاری از اخبار عاشورا مخفی می‌ماند. خانواده حضرت روشنگری و رسالت را تمام کرد. این روش نشان می‌دهد که کنش امام ارتباطی بوده تا جنگ صرف.
5. نام‌گذاری: بهترین سیاست‌گذاری، نام‌گذاری و بارمعنایی دادن است که جزو فنون سیاست‌گذاری ارتباطی به شمار می‌آید. امام(ع) به هنگام ورود به نینوا، از میان تمام اسامی این سرزمین برچسب «کربلا» را برجسته می‌سازد و بدان بار معنایی می‌دهد. این روش، شاهکار ارتباطی امام است. لذا می‌فرماید: «اللهُمَّ إنّی أعوذُبِک مِن الکَربِ وَالبَلاء… هَذَا مَوْضِعُ كَرْبٍ وَ بَلَاءٍ»، امام علاوه بر استناد به مکان، بارمعنایی به این منطقه می‌دهد و آن را برجسته می‌سازد.
6. تولید منشور و صیت‌نامه: تولید منشور و وصیت‌نامه نیز از فنون ارتباطی است. امام حسین در این مدت چند منشور تولید کرده‌اند؛ خصوصاً وصیت‌نامه‌ای که به برادرشان محمد بن حنفیه دارد که د رچند جمله علاوه بر معرفی خودف از مبانی و هدف خود پرده برداشته است.
7. خطبه و سخنرانی: امام(ع) بارها در مسیر خود سخنرانی کرده است که مجموع این سخنان استخراج شده و مکتوب گردیده است. بیشترین سخنان به جای مانده از امام در طول پنج ماهه حرکت ایشان بوده است. امام از این فرصت استفاده کردند و با به‌کار بردن این فن ارتباطی پیام خود را منتتل کردند.
8. تقویت بعد احساسی و عاطفی: امام می‌داند که در این جنگ نابرابر به شهادت می‌رسند؛ بنابراین به لحاظ فکری می‌خواهد پیروز شوند. امام می‌داند که مردم احساسی عمل می‌کنند، لذا از عبارت «أَنَا قَتِیلُ الْعَبْرَةِ لَا یَذْکُرُنِی مُؤْمِنٌ إِلَّا بَکَی» استفاده کرده و به گریه توصیه کرده‌اند.
9. مفهوم‌سازی و تولید کلمات قصار: امروزه برای ماندگاری پیام، جملات مختصر وکدبندی شده لازم است. از این روی برخی جملات امام کوتاه است که از تأثیرگذاری خود را از صدها صفحه مطلب بیشتر کرده است. به‌عنوان نمونه یکی از جملاتی که برای تمام آزادگان عالم برجای مانده «هَیهَاتَ مِنَّا الذِّلَّة» است.
10. دوگانه‌سازی: از هنرهای ارتباطی که در میان ارتباطیون از اهمیت زیادی برخوردار است، دوگانه‌سازی است. قرار دادن واژگان در مقابل یکدیگر باعث شناخت حق از باطل می‌شود. در قرآن می‌توان بارها چنین روشی را مشاهده کرد. یکی از این دوگانه‌سازی‌ها در کلام امام استفاده از عزت و ذلت است که عبارت «لا و انّ الدعیّ ابن الدعیّ قد رکز بین اثنتین بین السّلّة و الذّلّة و هیهات من الذّلّة…» نشان داده‌اند.
دکتر خان‌محمدی در پایان به سوالات مخاطبان پاسخ دادند.