هيئت انديشه‌ورز هنر و رسانه معاونت پژوهش این حوزه، نشست تخصصی شصت و یکم را در تاریخ 14 بهمن 1400 با عنوان «نقش و نشان هنر دینی در فرش ایرانی» توسط استاد محترم جناب آقای دکتر حمید کارگر برگزار کرد.
در این نشست مجازی، دکتر حمید کارگر در آغاز، فرش ایرانی را به‌عنوان بخشی از هنر دینی دانست که باید مورد توجه بیشتری در گفت‌وگوها و پژوهش‌ها قرار گیرد، چرا که فرش ایرانی به عنوان یکی از نمادهای سرزمین ایران است و نگاه‌های متفاوتی به آن وجود دارد؛ گاهی از منظر کالای صنعتی و اقتصادی به آن نگریسته می‌شود و گاهی از منظر نماد فخر یک سرزمین به آن توجه می‌شود. وی پرداختن به فرش ایرانی از منظر هنر دینی را در محورهای ذیل قابل بررسی دانست:
حضور در آئین‌ها و مناسک دینی، حضور در اماکن مذهبی، داشتن کاربری آئینی و مذهبی، پیوند با وقف و نذر، بافت فرش با مضامین دینی، باورها و اعتقادات در بافت فرش، نمادها و نشانه‌های به‌کار رفته در فرش.
آقای کارگر در تشریح حضور فرش در آئین‌های مذهبی گفت: فرش به‌عنوان نماد مذهبی در رویدادها و مناسک دینی در داخل و خارج از ایران استفاده می‌شود؛ مانند استفاده از فرش در مراسم سوگواری و تعزیه‌خوانی برای اهل بیت(ع)، در آئین سنتی و مذهبی مشهد اردهال به عنوان نمادی از پیکر علی بن محمدباقر(ع)، آئین کیون ماتسوری در ژاپن به قدمت بیش از هزار سال به نیت دفع بلا و بیماری و با شباهت به آیین نخل‌گردانی.

مدير عامل شركت فرش آستان قدس رضوى در ادامه ابراز داشت: یکی دیگر از نقش‌هایی که فرش ایرانی ایفا کرده است، مفروش کردن اماکن مذهبی است. مصلی‌ها، حرم‌ها و بقاع متبرکه در ایران و کلیسا در خارج، از فرش ایرانی استفاده می‌کنند. بنابراین فرش مخصوص اماکن مذهبی در ایران و یا شیعیان نیست. وی به این نکته پرداخت که فرش ایرانی با معماری اماکن مذهبی پیوند دارد و هماهنگ با کاشی‌کاری و سایر عناصر بصری این اماکن می‌باشد، چنان‌که قبل از ظهور اسلام نقوش انسانی و حیوانی و پس از ظهور اسلام به‌واسطۀ طرد این نقوش، تصاویر گل‌ها و گیاهان بر روی فرش‌ها نقش بست. فرش در اماکن مذهبی کاربری‌های دیگری نیز دارد از جمله آویز شدن در ورودی‌های مکان‌های مقدس به عنوان پرده، استفاده به عنوان سجاده ویژۀ ادای نماز و… که نشان‌دهندۀ مفهوم خاصی از معنویت همچون حرکت به سوی عرش را نشان می‌دهد.
استاد کارگر در رابطه با پیوند وقف و نذر با فرش ابراز داشت: فرش به عنوان عنصر ثابت در موقوفات مرتبط با مکان‌های مذهبی به‌شمار می‌آید، به‌گونه‌ای که در دوره‌های مختلف تاریخی، واقفان، با وقفِ فرش از یک‌سو ارادت مذهبی خود را نشان می‌دادند و از سویی دیگر نیاز اماکن متبرکه را مرتفع می‌ساختند. در مورد فرش نذرهایی نیز صورت می‌گیرد، به‌طوری که برخی از بافندگان در قبال عدم دریافت دستمزد خود، بافت فرش را نذر می‌کنند.
استاد و پژوهشگر دانشگاه در ارتباط با پیوند بافت فرش با مضامین مذهبی و باورهای اعتقادی گفت: استفاده از فرش بر روی مقابر، قرار گرفتن تابوت روی فرش، تکاندن گرد و غبار فرش بر روی تابوت، حکایت از مضامین دینی به خصوص پیوند مرگ با فرش را نشان می‌دهد. همچنین بافت آیات و روایات، بافت نمادها و تصاویر مذهبی بر روی فرش را بخشی از ارتباط فرش با مضامین دینی دانست. وی نقشِ گره زدن، شروع کار با وضو و خواندن ادعیه را از جمله باورهای موجود در بافت فرش‌ها دانست.دکتر کارگر با اشاره به مهمترین محور بحث در ارتباط فرش ایرانی با هنر دینی به «نماد و نشانه‌های» موجود در فرش پرداخت و گفت: نماد و نشانه‌های فراوانی در فرش ایرانی به‌کار رفته‌اند که هرکدام به نحوی به معنویت و اعتقادات خاصی اشاره دارند. در فرش ایرانی میل به مرکز وجود دارد؛ بدین معنا که حرکت از حواشی و پیرامون شروع می‌شود و به مرکز و متن می‌رسد. نقش‌ها از مرکزیتی تبعیت می‌کنند، فرم‌ها در پیرامون دایره مرکزی متضمن مفهوم نقصان هستند و به هنگام تبدیل به مرکز، گویی به‌نوعی از کمال دلالت دارد. لچک‌ها و گل‌های پراکنده در ترنج کامل می‌شوند. در فرش ایرانی وحدت و کثرت وجود دارد؛ یعنی اسلیمی‌ها، ختائی‌ها و همه نقوش در عین تنوع و کثرت، از یک کلِ واحد تبعیت می‌کنند و فرش نیز به معنای میلیون‌ها گره است که در پیوند تار و پودها از کثرت به وحدت می‌رسد. در فرش ایرانی نقش حیوانات، پیوند عمیقی با باورهای اساطیری وجود دارد. به‌عنوان نمونه شیر نماد شجاعت و فرمانروایی یا داشتن حق فرمانروایی و مشروعیت سلطنت بوده است. در فرش ایرانی تعداد نقش نیز به معنای نماد و نشانه‌ای خاص است. برای نمونه عدد چهار نماد چهار عنصر اصلی حیات و چهار فصل سال است. تکرار نقش نیز در فرش ایرانی به منزلۀ چیزی شبیه ذکر بوده و نیز دستاویزی برای بافنده به شمار می‌آید تا نیروهای ماورائی را به کمک بگیرد. به‌طور مثال نقش بته نشانه‌ای از ایستادگی و مقاومت و همچنین آزادی است و خمیدگی آن نشان از فروتنی ایرانیان است، نقش هرم نماد اهریمن است که بافندۀ ایرانی آن را در حاشیه فرش استفاده می‌کند تا از ورود اهریمن به ساحت فرش جلوگیری نماید، نقش اسلیمی تجسم نمادین مراقبه، تدبیر و تعقل ایرانیان در درک توازن وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت است، نقش ماهی نشان دهندۀ نگهبان حیات است، نقش درخت نماد قدسی با عناصر گیاهی و صورتک‌های انسانی و حیوانی است که نشان‌دهندۀ باروری، رشد و نمو، رازگویی و… است و باغ نماد بهشت است که ایرانیان تصور ذهنیشان را از بهشت که به پاداش اعمال نیک به آنها می‌بخشیده‌اند را در آن نشان می‌دهند.

استاد کارگر در پایان به پرسش مخاطبان پاسخ دادند.