هیئت اندیشه‌ورز هنر و رسانه ی معاونت علمی حوزه علمیه خراسان، نشست تخصصی هفتاد و نهم را در تاریخ 26 آذر ۱۴۰۱ به مناسبت هفته پژوهش با عنوان «بنیان‌های فکری منابع در پژوهش هنر معماری اسلامی» توسط استاد محترم جناب مهندس محمدهادی عرفان برگزار کرد.
در این نشست که به صورت مجازی برگزار شد، مهندس عرفان با اشاره به اینکه «معماری» موضوعی است که با حوزه‌های متنوعی درگیر می‌شود، گفت: منابع مختلفی در راستای پژوهش و مطالعه در زمینه معماری وجود داد. وی با اشاره به نگرش و افق کلی موجود در زمینه معماری ایرانی-اسلامی، صاحبان فکری در این زمینه را به دوقسم حوزه نگرش و حوزه مولفین تقسیم کرد.
مهندس عرفان در توضیح حوزۀ نگرشها به معماری ایرانی-اسلامی، به مبانی فکری موجود در این زمینه نیز اشاره کرد و گفت: در زمینه نگرشها چند گروه وجود دارند که عبارتند از:
1. منکران معماری ایرانی-اسلامی:
آنها با استناد به ادله‌ای مانند اینکه در طول قرون گذشته، در حوزه حکومتی مسلمانان، بناهایی از قبیل میخانه با همان سبک معماری ساخته شده و یا عدم سابقه معماری و شهرسازی مسیحی،معتقدند چیزی به نام معماری یا شهرسازی اسلامی نیز وجود ندارد. از سردمداران این گروه می‌توان به افرادی همچون حسین امانت، یعقوب دانش دوست، و علی اکبر رنجبر کرمانی اشاره کرد. تمرکز این گروه به پیوستاری معماری ایرانی است و قائل به تعبیر ایرانی –اسلامی نیستند.
2. تاویل گرایان: دومین نحله فکری در زمینه معماری ایرانی- اسلامی کسانی هستند که براساس تاویل در زمینه معماری سخن رانده‌اند؛ در حالیکه بسیاری از آنها معمار نیستند. افرادی همچون آنه ماری شیمل، تیتوس بورکهارت و سید حسین نصر از جمله این افراد هستند. این گروه بیش از آنکه به به دین خالص باور داشته باشند، برداشت باطنی و مکاشفه و شهود برای آنها از اهمیت برخوردار است. سنت‌گرایی و احترام به آنچه از گذشته باقی مانده است، از ویژگی آنان است.
3. کالبد گرایان: آنها نگاه کاملاً کالبدی به معماری دارند و در برخی موارد پسوند اسلامی را برای معماری به کار می‌برند. آنها به دنبال تکنیکهای اجرایی هستند و تاویلی برای تعبیر معماری-اسلامی ندارند. نسبتهای هندسی میان فرم و فضا برای آنان از اهمیت برخوردار است و در آثار بجای مانده در سراسر جهان اسلام می‌خواهند آن را کشف نمایند. آندره گدار و پوپ از افراد شاخص در این گروه هستند و استاد کرامت الله زیاری در این گروه جای می‌گیرد. کتاب «آثار ایران» از گدار از آثار مهم این نحله است که نتایج قابل توجهی را بدست می‌دهد.
4. مرمت‌گرایان: نگاه این گروه به معماری کاملاً مرمتی و میراثی است، یعنی حفظ و احیاء و مرمت آثار برای ایشان اولویت دارد. مرحوم باقر آیت الله زاده از این گروه به شمار می‌آید.
5. نتیجه‌گرایان یا مدیران اجرایی: اینان عموم مدیران اجرایی یا فنی موجود در بدنه نظام اجرایی کشور هستند که به دلیل روحیه غالب مهندسی در میان آنها، به شد ت نتیجه‌گرا بوده و به تکنولوژی و فناوری علاقه دارند و به علت خاستگاه فرهنگی شان علاقه به استفاده از پسوند اسلامی دارند، اما به مفهوم آن کاری ندارند و در مصداق به سوی پوسته‌ای مانند کاشی، طاق و قوس گرایش دارند. و گروه 6. تمدن‌گرایان: گروهی هستند که نگرش تمدنی به معماری ایرانی-اسلامی دارند؛ مانند شهید آوینی، آیت الله جوادی آملی و… و مراکزی مانند مرکز مطالعات شما نیز در این دست می‌گنجند.
آقای عرفان پس از بررسی نگرشهای موجود در زمینه معماری ایرانی-اسلامی به بخش دوم مطالب خود که حوزۀ مولفین است، اشاره کرد و ابزار داشت: مولفان نیز به دسته‌های متنوعی تقسیم می‌شوند. وی در ادامه با نام بردن از مولفان به برخی از منابع پژوهشی موجود در این زمینه هم اشاره کرد. وی گفت: در زمینه مولفان آثار معماری اسلامی، به شانزده تقسیم بندی رسیده ایم که عبارتند از: 1. تاویل‌گرایان مانند آنه ماری شیمل و تیتوس بوکهارت؛ 2. کالبدگرایان مانند ارنست کونل، آندره گدار و پوپ. 3. تکنیک‌گرایان مانند: مرحوم پیرنیا، غلامحسین معماریان، دکتر غلامحسین سلطان زاده و هیلن براند. 4. فرهنگ گرایان مانند: محمدرضا حائری، برخی از آثار مسعود ناری قمی. 5. گنونی‌ها که متاثر از رنه گنون هستند. 6. سنت‌گرایان مانند سید حسین نصر. 7. شهودگرایان مانند دکتر نقره‌کار و دکتر حمزه نژاد. 8. استادان سنتی مانند استاد ماهر النقش، استاد زمرشیدی و احتمالا اریک بروک. 9. متألهین یا دین مداران: آیت الله جوادی آملی، آیت الله اراکی، گروه فقه شهری دفتر تبلیغات خراسان و… 10. متخصصان به اصالت گزاره‌های دینی. 11. التقاطی و غیر اصیل مانند کتاب «حکمت هنر» خانم رهنورد. 12. تحلیل‌های تفسیر پایه مانند دکتر نقی‌زاده. 13. متاثرین از رنه گنون مانند دکتر بلخاری. 14. متاثرین از هایدگر مانند مرحوم دکتر محمد مددپور. 15. حوزه هنر شناسی فلسفی مانند کتاب «زیبایی و هنر» از مرحوم علامه جعفری. 16. آثار شهید آوینی و 17. سایر: مولفان متعددی هستند که ضمن احترام، در واقع بیشتر تدوین‌گر هستند تا مولف.