مشخصات کلی رشته مطالعات دین و رسانه
1. مقدمه
یکی از عرصه‌های مهم پژوهشی در حوزه‌های علمیه، نسبت میان دین و رسانه است. در حوزۀ علمیه مهم‌ترین مؤلفه، دین است که در تمامی عرصه‌های زندگی نقش بازی می‌کند. نسبت میان دین و رسانه، شناخت رسانه‌ها، نقش رسانه در تبلیغ دینی، جایگاه اخلاق در رسانه و…، از‌جمله مباحث مهمی است که حوزۀ علمیه دغدغۀ آن را دارد. این مسئله می‌طلبد تا حوزۀ علمیه، عدهای از طلاب مستعد را در این زمینه تربیت کند و آنان بتوانند این‌گونه مباحث را تحقیق و بررسی کنند.
2. تعریف و هدف
هدف از برگزاری دورۀ سطح دو و سه پیوسته در رشتۀ مطالعات دین و رسانه در حوزۀ علمیه خراسان، پرورش طلاب مستعد و دغدغه‌مند در حوزۀ نظری رسانه است تا به پژوهشگرانی متخصص و کارآمد تبدیل شوند. پیش‌بینی می‌شود این پژوهشگران پس از گذراندن واحدهای مورد نظر، کارشناسان دینی و پژوهشگران پُرتوانی در حوزۀ نظری رسانه بشوند. آنان با رویکردی پژوهشی پس از رصدِ چالش‌ها و مسائل بنیادین در زمینۀ رسانه، با مراجعه به متون اسلامی، همچون متون فقهی، کلامی، فلسفی و عرفانی، توانایی پاسخگویی به آن مسائل را خواهند داشت.
3. ضرورت تدوین رشته رشتۀ تخصصی مطالعات دین و رسانه
«اينكه بنده دربارۀ علوم انسانى در دانشگاه‌ها و خطر اين دانش‌هاى ذاتاً مسموم هشدار دادم – هم به دانشگاه‌ها، هم به مسئولان – به خاطر همين است. اين علوم انسانى‌اى كه امروز رائج است، محتواهائى دارد كه ماهيتاً معارض و مخالف با حركت اسلامى و نظام اسلامى است؛ متكى بر جهان‌بينى ديگرى است… وقتى اين‌ها رایج شد، مديران براساس آن‌ها تربيت مي‌شوند. همين مديران مى‌آيند در رأس دانشگاه، در رأس اقتصاد كشور، در رأس مسایل سياسى داخلى، خارجى، امنيت، غيره و غيره قرار مي‌گيرند. حوزه‌هاى علميه و علماى دين پشتوانه‌هایی هستند كه موظفند نظريات اسلامى را در اين زمينه از متون الهى بيرون بكشند، مشخص كنند، آن‌ها را در اختيار بگذارند: براى برنامه‌ريزى، براى زمينه‌سازى‌هاى گوناگون. پس نظام اسلامى پشتوانه‌اش علماى دين و علماى صاحب‌نظر و نظريات اسلامى است؛ لذا نظام موظف به حمايت از حوزه‌هاى علميه است، چون تكيه‌گاه اوست.»
«مقام معظم رهبری؛ دیدار با طلاب، فضلا، و اساتید حوزۀ علمیۀ قم، 29 دی‌ماه 89)
ضرورت تشکیل رشته‌های کلاسیک و نظام‌مند در زمینه‌های متفاوت علوم انسانی در حوزه‌های علمیه و نیز مجهزکردن طلاب جوان به آنان، امروزه اصلی مسلم است که مقام معظم رهبری ضرورت آن را به خوبی تشخیص دادند؛ چرا که علوم انسانی غربی، دارای ماهیتی اومانیستی است و بر اساس جهان‌بینی غیرالهی بنا شده است و پیامد آن ظهور مدیران و تربیت‌یافتگانی است که دغدغۀ اسلام و تمدن اسلامی را ندارند؛ ازاین‌رو حوزۀ علمیه باید با استفاده از سرمایۀ عظیم چندصد‌سالۀ خود، به این امر توجه کند و عناصر انسان‌ساز و جامعه‌ساز و تمدن‌ساز آن را از بین متون اسلامی استخراج، و با زبان روز بیان کند، سپس بر اساس شیوهای بومی، به طلاب جوان آموزش دهد. حوزۀ علمیۀ خراسان بر اساس راهبرد جدید خود در تشکیل هیئت‌های اندیشه‌ورز، این مأموریت را بر عهدۀ این هیئت‌ها قرار داده است. هیئت‌های اندیشه‌ورز همان طور که مقام معظم رهبری در سخنان خود در سوم آذرماه 1395 بیان فرمودند، پویایی و خردورزی و نیز رصد چالش‌های موجود در جامعه را بر عهده دارد. بر این اساس هیئت اندیشه‌ورز هنر و رسانه، یکی از وظایف اصلی خود را تدوین رشته‌هایی در زمینۀ رسانه می‌داند تا بتواند پژوهشگرانی از میان طلاب جوان تربیت کند و آنان بتوانند در زمینه‌های نظریِ رسانه، مسایل را تبیین کنند.
4. بیان ویژگی‌های رشته مطالعات دین و رسانه
رشتۀ مطالعات دین و رسانه ویژگی‌هایی دارد که بعد اتمام واحدهای آن، طلاب پژوهشگر خواهند توانست به منابع اصلی در این زمینه مراجعه کنند و با رویکردی مسأله‌محور به تبیین و پژوهش در این حوزه بپردازند. بر این اساس، دروس در دو عنوان کلی حوزوی و دانشگاهی تدوین شده است. در دروس حوزوی، طلبه باید 100 واحد را که 45 واحد آن فقه و 55 واحد آن اصول است طی پنج سال بگذراند. کتاب مکاسب شیخ انصاری و رسائل و کفایه به‌عنوان منابع اصلی فقه و اصول هستند. دروس حوزه براساس ضوابط شورای مدیریت حوزۀ علمیۀ خراسان خواهد بود؛ اما دروس دانشگاهی در سه سطحِ پیشنیاز و دروس اصلی و دروس اختیاری تنظیم شده است. دروس پیشنیاز 24 واحد است و طلبۀ پژوهشگر با فراگرفتن آن، آشنایی اجمالی با برخی مباحث مقدماتی پیدا خواهد کرد که پایه و اساس برای سرفصل‌های اصلی است. دروس پیشنیاز شامل این 7 سرفصل هستند: تاریخ فلسفۀ اسلامی و تاریخ فلسفۀ غرب، آشنایی با فلسفۀ هنر، آشنایی با مسایل کلام جدید، منبع شناسی، روش تحقیق عمومی و زبان انگلیسی است. در سرفصل دروس الزامی، به موضوعاتی اصلی و کاربردی توجه شده است. بر همین اساس 66 واحد به عنوان سرفصل‌های الزامی در نظر گرفته شده است. سرفصل‌های دروس اختیاری 10 واحد هستند که پژوهشگر از بین 14 عنوانی که در اینجا بیان شده است، می‌تواند 5 عنوان را بر اساس سلیقۀ خود انتخاب کند.
5. پیشتازی حوزه علمیه خراسان در تدوین رشته مطالعات دین و رسانه
حوزۀ علمیۀ خراسان با حضرت آیت‌الله عاملی مدیر خود، تحولی نو و روبه‌پیشرفتی را شروع کرده است. یکی از اقدامات مهم ایشان تشکیل هیئت‌های اندیشه‌ورز است که بر اساس فرامین مقام معظم رهبری در آذر ماه 95 بوده است. از‌جمله وظایف اصلی هیئت‌ها، توجه به بحث آموزش در سطح کلان است. تدوین رشتۀ مطالعات هنر و رسانه می‌تواند در بیان مباحث نظری برای آموزش طلاب جوان، نقشی مهم داشته باشد. متأسفانه از میان مجموعه‌هایی که با حوزۀ علمیه مرتبط هستند و در زمینه‌های آموزشی فعالیت می‌کنند، توجهی به رشتۀ دین و رسانه نشده است. مجموعه‌هایی همچون پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ دانشگاه مفید؛ مؤسسۀ آموزش و پژوهشی امام‌خمینی (ره)؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی؛ موسسۀ عالی فقه و علوم اسلامی؛ دانشگاه علوم اسلامی رضوی و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در زمینه رسانه رشته‌ای ندارند و تنها جامعة المصطفی العالمیه رشتۀ دین و رسانه دارد. این رشته را وزارت علوم در تاریخ دهم دی‌ماه 1390 تصویب کرد که مجموعاً دارای 70 واحد درسی است. از این واحدها 32 واحد آن دروس حوزوی است و تنها 38 واحد آن با احتساب پایان‌نامه به مباحث نظری در زمینۀ رسانه اختصاص دارد؛ در حالی که، رشتۀ مطالعات دین و رسانه در حوزۀ علمیۀ خراسان، شامل 200 واحد است که 100 واحد آن، علوم حوزوی و 100 واحد دیگر به مباحث رسانه اختصاص دارد. افزون بر آن، تدوین رشتۀ دین و رسانه در سطح دو و سه، به‌دست نهادی حوزوی برای طلاب مستعد خراسانی امری مهم است. از سویی، بودن رشتۀ رسانه در دانشگاه‌ها نمی‌تواند کمبود این ضعف را جبران کند؛ زیرا در دانشگاه‌ها بیشتر به مباحث نظری با رویکرد غربی می‌پردازند. نگاه انتقادی آنان به مباحث غربی و نگاه ایجابی‌شان به متون دینی اسلامی برای سامان‌دهیِ مباحث نظری، آن‌هم به‌گونۀ بومی و دینی، کمتر بوده است. با اطمینان می‌گوییم، حوزۀ علمیه خراسان می‌تواند یکی از قطب‌ها و نهادهای دینی‌ای باشد که متخصصانه وارد عرصۀ مباحث نظری رسانه شده است و امیدوار است پژوهشگران پس از پشت‌سرگذاشتن سرفصل‌ها و پایان‌نامه بتوانند، کارشناسانی متخصص در این حوزه شوند.
6. شرایط شرکت و تحصیل دوره
طلاب علاقه‌مند پس از اتمام سطح یک حوزه و ثبت نام در سایت حوزه، در آزمون شرکت می‌کنند. پس از کسب امتیاز در آزمون، به مصاحبه دعوت می‌شوند و بعد از قبولی در مصاحبه، خواهند توانست در این رشته تحصیل کنند. طول مدت دورۀ سطح دو و سه، پنج سال معادل «دو و نیم» سال تحصیلی است. طلاب پژوهشگر در این مدت 100 واحد درسی حوزوی (فقه و اصول) را براساس سرفصل‌ها و برنامه‌های مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ خراسان طی می‌کنند. دروس دانشگاهی و تخصصی را که شامل دروس پیشنیاز و دروس الزامی و دروس اختیاری است، در مدت پنج سال هم‌زمان با دروس حوزوی می‌گذرانند. مدت هر نیم‌سال تحصیلی 16 هفتۀ آموزشی است و هر واحد درس نظری 16 ساعت خواهد بود.